جایگاه نامزدی در قانون مدنی ایران چیست؟ احکام برهم زدن نامزدی

یکی از مراحل مهم در فرایند ازدواج و شکل‌گیری اساس زندگی مشترک، دوران نامزدی است. چراکه این دوران می‌تواند به زوج‌ها کمک کند تا بهتر و بیشتر با سلایق و علایق یکدیگر آشنا شوند تا درنهایت اگر پی‌بردند که با یکدیگر تفاهم دارند باهم ازدواج کنند. بنابراین پشت سر گذاشتن دوران نامزدی در پایداری زندگی مشترک اهمیت بسزایی دارد. اما جایگاه نامزدی در قانون مدنی چیست؟ از نظر قانونی چه مواردی پس از بهم‌خوردن نامزدی قابل بررسی هستند؟ ادامه این مطلب را دنبال کنید تا ضمن آشنایی با جایگاه نامزدی در قانون مدنی، پاسخ این سوالات را بگیرید.

محدودیت‌های قانونی درخصوص ازدواج مرد با برخی زنان

پیش از اینکه به مهم‌ترین مرحله پیش از ازدواج یعنی نامزدی و جایگاه آن در قانون مدنی برسیم، لازم است یکسری محدودیت‌های قانونی را در خصوص زنانی که نمی‌توانند با مردی ازدواج کنند را با یکدیگر مرور کنیم:

برخی از افراد که نسبت فامیلی با یک شخص دارند: این افراد که در اصطلاح سختی به آن‌ها اقارب نسبی گفته می‌شود شامل: پدر، مادر، خواهر، برادر، فرزندان عمو، خاله، دایی و عمه می‌باشند. از این بین مرد نمی‌تواند با خواهر، برادر یا فرزندان خواهر و برادر خود ازدواج کند.

برخی از افراد که به واسطه ازدواج زن و مرد جزء خویشاوندان آن‌ها شناخته می‌شوند: در قانون مدنی اصطلاحاً به افرادی که به واسطه ازدواج زن و مرد جزء خویشاوندان آن‌ها نیز شناخته می‌شوند، مصاهره گفته می‌شود. برای مثال مادر زن، بعد از ازدواج زن و مرد به عنوان یکی از خویشاوندان مرد شناخته می‌شود که مرد نمی‌تواند با او ازدواج کند حتی اگر زن خود را طلاق دهد.

زنی که در حال گذراندن دوران عده طلاق از مرد دیگری است: براساس قانون مدنی، هنگامی که زنی از شوهر خود جدا می‌شود باید تا 3 ماه و 10 روز از ازدواج با مرد دیگری خودداری کند. به این مدت زمان، عده طلاق می‌گویند. هر زمان که دوران عده طلاق به اتمام برسد، زن اجازه دارد تا با مرد دیگری ازدواج کند. منتهی قبل از پایان این دوران ازدواج او با مرد دیگری ممنوع است.

بررسی تفاوت های حقوقی و عرفی نامزدی

برای این که قوانین نامزدی در قانون مدنی را راحت تر درک کنید، بد نیست تفاوت های عرفی و حقوقی در خصوص این مسئله را بشناسید. بر اساس عرف، زن و مردی که صیغه‌‌ٔ نکاح بین آنها جاری شده و هنوز زیر یک سقف زندگی مشترک ندارند، نامزد نامیده می شوند. اما در قانون چنین نیست. از نظر حقوقی، پس از جاری ‌شدن صیغه‌ٔ محرمیت، روابط ویژه‌ٔ عقد نکاح بر طرفین جاری می ‌شود و آنها زوج و زوجه نامیده‌ می ‌شوند. در واقع نامزدی در قوانین مدنی، قراری است که بین دو طرف گذاشته می شود مبنی بر این که در آینده با یکدیگر ازدواج خواهند کرد. بنابراین زن و مرد می توانند هر زمان که مایل باشند، نامزدی را به هم بزنند و نیازی به جاری  شدن صیغه طلاق و تشریفات دیگر نخواهد بود.

بررسی ماهیت نامزدی

ماهیت مرحله نامزدی به تعهدات بین دو طرف بستگی دارد. باید دید آیا پس از خواستگاری، تعهدی برای طرفین ایجاد شده که نتوانند آن را به‌ هم بزنند؟ مثلا تعهدی وجود دارد که یکی از طرفین بتواند بر اساس آن دیگری را ملزم به ازدواج با خود کند یا خیر. نامزدی در قانون مدنی، به خودی خود هیچ تعهد و الزامی به ازدواج ایجاد نمی‌ کند و تا وقتی خطبه عقد خوانده نشده، طرفین هیچ الزامی به ماندگاری در رابطه ندارند. قانون کشور ما توجه ویژه ای به نهاد «خانواده» و عقد «ازدواج» دارد و نمی ‌خواهد که طرفین زیر بار هیچ فشاری، مجبور به تصمیم ‌گیری شوند. هدف قانون گذار این است که طرفین بدون هیچ فشار و اجباری و با آزادی خاطر کامل، مسئولیت خطیر ازدواج را بپذیرند.

آزادی حقوقی در به هم زدن نامزدی به چه معناست؟

بر اساس نکات و الزاماتی که در خصوص مرحله نامزدی در قانون مدنی وجود دارد، طرفین در این مرحله کاملا آزاد و مختار هستند. در واقع این مرحله را می توان به پیش قرارداد تشبیه کرد که الزامی در خصوص ازدواج برای دو طرف ندارد. این مسئله شامل روابط جنسی و دیگر موارد مجاز در هنگام عقد هم می شود؛ طرفین در زمان نامزدی از مواردی که در عقد اصلی مجاز شمرده می شوند، منع خواهند شد.

از طرفی الزامات و تعهدات‌ طرفینی که منشأ آنها عقد ازدواج است (مانند نفقه و مهریه) نیز در دوران نامزدی اجرایی نمی شوند. ساده تر این که در دوران نامزدی، زن و مرد نمی توانند رابطه  جنسی داشته باشند و هیچ تعهد و حقی نیز بابت مهریه و نفقه و … وجود ندارد. البته نباید از این آزادی سوء استفاده کرد؛ یعنی طرفین نباید تعهدات خود را طوری در دوران نامزدی به هم بزنند که باعث ضرر رساندن به طرف مقابل شوند. قاضی در این موارد تشخیص می دهد که آیا در اثر به هم زدن نامزدی سوء استفاده ای صورت گرفته است یا خیر.

پس از به ‌هم‌ خوردن نامزدی، کدام موارد قابل بررسی هستند؟

• مهریه

مهریه یکی از مواردی است که بر اساس نامزدی در قانون مدنی و در صورت به هم خوردن این قول و قرار باید تعیین تکلیف شود. اگر تمام یا بخشی از مهریه پرداخت شده باشد، چنانچه رابطه صرفا برای آشنایی بوده باشد، می تواند آن را بازگرداند. البته در صورتی که صیغه محرمیت جاری نشده باشد چون در این صورت همه چیز مطابق با قوانین نکاح خواهد بود.

• خسارت معنوی

خسارت‌ روحی و معنوی مسئله دیگری است که در صورت به هم خوردن نامزدی بررسی می شود. فرد زیان دیده می تواند در این شرایط به دادگاه مراجعه کرده و تقاضای جبران خسارت های معنوی وارده به خود را داشته باشد. البته در این شرایط تشخیص و صدور حکم بسیار سخت بوده و با دقت زیادی انجام می شود.

• هدایا

یکی دیگر از مهم ترین مواردی که هنگام به هم خوردن نامزدی تعیین تکلیف می شود، هدایایی است که در دوران نامزدی دو طرف به یکدیگر داده اند. بر اساس قوانین مربوط به نامزدی در حقوق مدنی، هدایا با توجه به قابلیت نگهداری و بقا به دو دستهٔ «مصرف ‌شدنی» مانند خوراکی و گل‌ها یا «ماندگار/قابل‌بقا» مانند جواهرات، پارچه و ساعت تقسیم بندی می شوند.

هدایای مصرفی که معمولا استفاده شده اند، قابل بازگشت نیست و در خصوص پرداخت مبلغ آنها نیز حقی وجود ندارد. اما هدایای ماندگار حتی اگر چند بار استفاده شده باشند، قابل استرداد خواهند بود. هدیه ‌گیرنده باید عین آنها را باز گرداند. در صورت از بین رفتن این نوع هدیه ها، علت از بین رفتن آنها مورد اهمیت است. اگر به علت قصور خود هدیه ‌گیرنده از بین رفته باشد، او باید قیمت آن‌ را بدهد و اگر به عللی خارج از اراده‌ٔ وی مانند آتش‌ سوزی و… از بین‌ رفته باشند، حتی قیمت آنها نیز قابل ‌مطالبه نیست. در صورت فوت یکی از طرفین هم بر اساس قانون‌ مدنی در مادهٔ ۱۰۳۸ طرف دیگر نمی تواند بازگشت هدایا را طلب کند.

• عکس‌ ها، نامه ‌ها و هزینه‌ٔ جشن ‌ها

نامزدی در حقوق مدنی، قوانین مشخصی نیز در خصوص عکس و نامه و … دارد. حکم در این موارد، تفکیک است و عکسها مشمول قوانین هدیه می شوند. نامه‌ ها هم بنا به وظیفه‌‌ٔ اخلاقی، باید به نویسنده‌‌ٔ اصلی بازگردانده‌ شوند. اگر طرف دیگر نامه ها را پس نداده و از این طریق قصد سوء استفاده داشته باشد، نویسنده‌‌ٔ نامه می ‌تواند علیه طرف‌ دیگر طرح دعوا کند. هزینه جشن ها هم در شمار هزینه هایی می آیند که طرفین برای هم داشته اند.

آیا دعاوی ناشی از نامزدی مشمول مرور زمان می‌ شوند؟

قبلا در قانون مدنی، قاعده مرور زمان در مورد دعاوی‌ ناشی از نامزدی در نظر گرفته شده بود. یعنی تنها تا مدت ‌‌زمان‌ خاصی پس از به ‌هم‌ خوردن نامزدی، افراد حق طرح دعوا داشتند. اما اصولا مرور زمان در فقه‌ اسلام پذیرفته‌ نیست؛ لذا این‌ مقرره در سال ۱۳۶۱ حذف شد. حالا اگر فردی در صورت به هم خوردن نامزدی خود را صاحب حق بداند، می ‌تواند در هر زمان، برای احقاق‌ حق‌ خود به دادگاه مراجعه کند.