نفقه اقارب چیست ؟ شرایط پرداخت نفقه اقارب و تفاوت آن با نفقه زوجه

مطمئناً می‌دانید که نفقه به معنای تامین خرجی و هزینه‌های ضروری زندگی است. براساس قانون، نفقه در دو وجه شامل: نفقه زوجه و نفقه اقارب مورد بررسی قرار می‌گیرد. نفقه زوجه به معنای تمامی هزینه‌های زندگی زن شامل: لباس، پوشاک، لوازم خانه و … است که توسط شوهر برای او فراهم می‌شود اما منظور از نفقه اقارب چیست و شرایط پرداخت آن چگونه است؟ تفاوت نفقه اقارب با نفقه زوجه چیست؟ ادامه این مطلب را از دست ندهید تا ضمن آشنایی با نفقه اقارب، پاسخ تمامی این سوالات را بگیرید.

نفقه اقارب چیست ؟

برای همه ما بارها پیش آمده است که کلمه “نفقه” را در کنار کلمه “زوجه” یعنی زن دیده‌ایم و شنیده‌ایم. از این‌رو شاید کمتر با واژه “نفقه اقارب” روبه‌رو شده باشید. اما نفقه اقارب چیست ؟ همانطور که اشاره کردیم نفقه زوجه، به طور کلی به معنای تامین هزینه‌های زندگی شامل: خانه، اثاثیه منزل، غذا، لباس، دارو و … برای زوجه است. کلمه “اقارب” به عنوان یک کلمه عربی که جمع اقرب است به معنای اقوام و خویشاوندان می‌باشد. بنابراین آمدن کلمه “نفقه” در کنار کلمه “اقارب” به معنای نفقه‌ای شامل همان غذا، مسکن، لباس و … است که به گروه خاصی از نزدیکان فرد تعلق می‌گیرد.

البته پرداخت این نوع نفقه به شرطی است که اقارب فرد یعنی خویشاوندان و نزدیکان او توانایی مالی برای رفع نیازهای خود را نداشته باشند. اما این تمام ماجرا نیست چراکه پرداخت نفقه اقارب شرایط خاصی دارد و با پرداخت نفقه زوجه متفاوت است. در ادامه به شرایط پرداخت نفقه اقارب و تفاوت آن با نفقه زوجه اشاره خواهیم کرد.

شرایط پرداخت نفقه اقارب چیست ؟

نفقه اقارب به خویشاوندانی که از یکدیگر متولد شده باشند، قابل پرداخت است

حالا که پاسخ سوال “نفقه اقارب چیست ؟” را گرفتید، مطمئناً دوست دارید بدانید که پرداخت نفقه اقارب چه شرایطی دارد؟ درواقع اولین و مهم‌ترین شرط پرداخت نفقه اقارب، نسبی بودن اقارب یا همان خویشاوندان است. نسبی بودن اقارب یا صعودی است یا نزولی. منظور از نسبی بودن اقارب به صورت صعودی، خویشاوندانی شامل: پدر، پدربزرگ و پدر پدربزرگ می‌باشد. منظور از نسبی بودن اقارب به صورت نزولی، خویشاوندانی شامل: فرزند، نوه و نتیجه می‌باشد. البته صعودی یا نزولی بودن خویشاوندان در پرداخت نفقه تفاوتی ایجاد نمی‌کند.

بیشتر بخوانید: طلاق توافقی 

منتهی مسئله حائز اهمیت این است که خویشاوندانی که از یکدیگر متولد نشده باشد مانند: خواهر، برادر، خاله، خواهرزاده، عمو و برادرزاده از نظر قانونی ملزم به پرداخت نفقه اقارب به یکدیگر نیستند. با وجود اینکه از نظر اخلاقی باید هر فرد ثروتمندی به خواهر یا برادر خود درصورتی که فقیر باشد، کمک کند اما از نظر قانونی این مسئله الزامی نیست. بنابراین نفقه اقارب در وهله اول شامل حال خویشاوندانی است که با واسطه یا بی‌ واسطه از یکدیگر متولد شده باشند با این وجود نفقه اقارب به خویشاوندانی که از یکدیگر متولد نشده باشند از نظر قانونی تعلق نخواهد گرفت.

نفقه اقارب به افراد  فقیر و مستحق قابل پرداخت است

براساس قانون کسی مستحق دریافت نفقه اقارب است که نتواند به واسطه شغلی که دارد از پس هزینه‌های خود بربیاید. بنابراین کسی که نیاز مالی داشته باشد اما به هیچ کاری با وجود برخوردار بودن از توانایی ذهنی و جسمی اشتغال نداشته باشد، مستحق دریافت نفقه اقارب نخواهد بود چراکه مستحق و نیازمند واقعی نیست. درواقع چنین فردی با اشتغال به کاری که مناسب جایگاه او باشد، می‌تواند نیازهای مالی خود را برآورده سازد. با این وجود مستحق و نیازمند واقعی کسی است که با وجود اشتغال داشتن به کاری باز هم نتواند از پس خرج و مخارج زندگی‌اش بربیاید.

تمکن و استطاعت مالی پرداخت‌کننده‌ی نفقه

از  دیگر شرایط مهم نفقه اقارب، باید به ماده‌ی ۱۱۹۸ قانون مدنی استناد کرد. بر اساس این ماده، فرد باید از نظر مالی تمکن و استطاعت کافی داشته باشد تا بتواند نفقه پرداخت کند. در این ماده چنین آمده است: «کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند بدون اینکه از حیث پرداخت نفقه در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد، نفقه بدهد. برای تشخیص تمکن باید تعهدات و وضع زندگی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.»

همانطور که مشخص است، در این ماده تمکن منفق مهم ترین شرط است. منظور از تمکن مالی این است که فردی که نفقه خویشان را می پردازد، نباید دچار تنگدستی شود و باید از پس مخارج زندگی برآید. بنابراین ممکن است کسی با داشتن ثروت زیاد مجبور به پرداخت نفقه نباشد، چرا که ممکن است وضعیت او در جامعه طوری باشد که مخارجش فوق ‌العاده زیاد باشد یا در مقابل ثروت خود، بدهی زیادی هم داشته باشد. بنابراین معیار فقط ثروت زیاد داشتن نیست و باید به وضع معیشت فرد توجه شود. مثلا اگر کسی ثروتمند باشد اما در مقابل مقروض هم باشد، پرداخت نفقه اقارب برای او ضروری نیست. در این صورت اگر فرد قرض و دیونش را پرداخت و مازاد بر آن مالی داشت، پرداخت نفقه به اقارب نیازمندش بر او واجب می ‌شود و حتی جنبه‌ الزام قانونی به خود می ‌گیرد.

تفاوت نفقه زوجه و نفقه اقارب چیست؟

حالا که دانستیم نفقه اقارب چیست، باید تفاوت های آن با نفقه زوجه را نیز بدانیم. واژه نفقه شاید بیشتر در هنگام طلاق شنیده شده باشد. در حالی که مفهوم دیگری به نام نفقه اقارب نیز وجود دارد که در بخش های قبلی راجع به ماهیت آن توضیح دادیم. پرداخت نفقه اقارب، منوط و مشروط به تحقق شرایطی است که ذکر کردیم. چنانچه هر یک از این سه مورد منتفی شوند، پرداخت نفقه اقارب هم دیگر التزام قانونی ندارد. همچنین نفقه‌ اقارب برخلاف نفقه‌ زوجه، دارای الزام به پرداخت قانونی متقابل است. یعنی ممکن است پدربزرگی شرایط لازم را داشته و به نوه نیازمند خود نفقه اقارب پرداخت کند؛ پس از مدتی ممکن است شرایط برعکس شده و لازم باشد که نوه به پدربزرگش نفقه بدهد.

مثلا اگر نوه ثروتمند شده و پدربزرگ، توان و تمکن مالی اش را به هر دلیلی از دست بدهد. اما در نفقه زوجه چنین الزامی وجود ندارد و همواره شوهر باید نفقه بپردازد نه زن. تفاوت دیگر این است نفقه زوجه شامل نفقه گذشته هم می شود و در واقع دینی بر عهده مرد است. اما نفقه‌ اقارب صرفا شامل نفقه‌ آینده بوده و نمی تواند ارقام گذشته را در آن طلب کرد. ماده‌ ۱۲۰۶ قانون مدنی در این مورد می گوید: «زوجه درهرحال می‌تواند برای نفقه‌ی زمان گذشته‌ی خود اقامه‌ی دعوی کند و طلب او از بابت نفقه‌ی مزبور طلب ممتازه محسوب می‌شود و در صورت افلاس یا ورشکستگی شوهر، زن مقدم بر غرما خواهد بود، ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه‌ی نفقه نمایند.»

فرضیات نفقه اقارب

در بخش های قبلی گفتیم که شرایط نفقه اقارب چیست و تحت چه شرایطی پرداخت آن الزامی خواهد بود. اما همواره فرضیاتی هم در این مورد وجود دارد که باید از آنها مطلع باشید. مثلا اگر ضمن در نظر گرفتن شرایط ذکر شده، فرد مستحق و یا پرداخت کننده بیشتر از یک نفر باشند تکلیف چیست؟ فرضیات زیر به چنین پرسش هایی  پاسخ می دهند:

• اگر منفق (فردی که قانون او را ملزم به پرداخت نفقه کرده است) بیشتر از یک نفر باشد، ممکن است در خط صعودی یا نزولی یا در یکی از این دو قرار گیرد؛ قانون مدنی در این شرایط می گوید که منفقین باید نفقه را به صورت مساوی پرداخت کنند. مثلا اگر فردِ مستحقِ نفقه، چند پسر و دختر توانگر داشته باشد، فرقی میان دختر و پسر نیست و هرکدام از آنها باید به صورت مساوی، نفقه پدر، مادر یا جد خود را بپردازند.

• اگر مستحق نفقه (فردی که باید به او نفقه پرداخت شود) بیشتر از یک نفر باشد، باید با رعایت قاعده‌ی «الاقرب فالاقرب» نفقه آنها را پرداخت کرد. یعنی منفق باید با لحاظ کردن توانایی مالی خود و به ترتیب اولویت مستحقین، نفقه آنها را بپردازد. فرد نفقه دهنده، باید اول نفقه همسرش را پرداخت کند. پس از همسر، نفقه‌ فرزند در اولویت است و اگر فردی که توانایی مالی محدودی دارد هم فرزند نیازمند و هم پدر یا جد نیازمند داشته باشد، اولویت با فرزند خواهد بود. در قانون مدنی هم انفاق به اقارب خط نزولی (فرزند، نوه، نتیجه) را بر اقارب خط صعودی (پدر، جد، جد جد) اولویت داده است.

ماده‌ی ۱۲۰۲ قانون مدنی در این خصوص مقرر کرده است: «اگر اقارب واجب‌النفقه متعدد باشند و منفق نتواند نفقه‌ی همه‌ی آنها را بدهد، اقارب خط عمودی نزولی مقدم بر اقارب در خط عمودی صعودی خواهند بود.» نکته دیگر در خصوص فرضیات نفقه اقارب، مربوط به این است که اگر فردی فرزند و نوه‌ نیازمند و همچنین منابع مالی محدود داشته باشد، بنابر قاعده‌ی الاقرب فالاقرب، نفقه‌ی فرد نیازمندی که نسبت نزدیک ‌تری به او دارد واجب ‌تر است. البته به جز این دو قاعده، حالت‌های متفاوت دیگری نیز درخصوص نفقه‌ اقارب قابل پیش بینی است. مثلا اگر کسی هم پدر بزرگ مادری داشته باشد و هم پدربزرگ پدری و هر دو نیازمند باشند، سهم نفقه آنها مساوی خواهد بود.

آثار ترک انفاق

ترک انفاق زمانی صدق می کند که فرد تمام شرایط را داشته باشد اما نفقه اقارب را پرداخت نکند. در این صورت مستحقین به دریافت نفقه‌ اقارب می ‌توانند به ‌طور قانونی و با رجوع به محکمه، نفقه‌ خود را مطالبه کنند. توجه به این نکته ضروری است که دعوای مطالبه‌ نفقه‌ اقارب، دعوایی مالی و عموما زیر بیست میلیون تومان است. بنابراین رسیدگی به آن مشمول دعاوی زیر بیست میلیون تومان شده و تصمیم گیری در خصوص آن در صلاحیت شورای حل اختلاف است. موارد بالای 20 میلیون تومان هم در دادگاه بررسی می شوند.